پیامبر(ص) چگونه ایرانیان را به اسلام دعوت کرد؟

بدون شک ورود اسلام به سرزمین پهناور ایران، تحول عمیق و گسترده‌ای بر ابعاد گوناگون دینی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایرانیان داشته است، هر چند نمی‌توان انکار کرد که جنگ اعراب مسلمان با دولت ساسانی و شکست امپراتوری ساسانی موجب شد که اسلام با سرعت بیشتری به همه مناطق ایران برسد و آرام‌آرام مردم زیادی با رها کردن دین زرتشتی به دین جدید بگروند و برای بسط و تعمیق آن فداکاری‌های زیادی از خود نشان دهند. اما این پرسش همواره مطرح شده است که آیا نفوذ دین اسلام در ایران، معلول پیروزی عرب‌ها و حاصل خونریزی‌ها و خشونت‌هایی است که به آن‌ها نسبت می‌دهند (و البته اساس درستی هم ندارد) و یا محصول فرآیندی تدریجی و عمدتاً فرهنگی است که بر بستر آماده جامعه ایرانی جاری شد و با گذر از فراز و نشیب‌های بسیاری به اعماق لایه‌های ذهنی و شخصیتی ایرانیان نفوذ کرد، جریان‌های فکری گوناگونی با انگیزه‌های مختلف و خاستگاه‌های متفاوتی کوشیده‌اند تا این گونه القا کنند که اسلام ایرانیان، نتیجه قدرت شمشیر و خشونت اعراب است! نظریه‌‌ای که علاوه بر مباینت با قوانین و سنت‌های اجتماعی، چیزی جز تحقیر و توهین به شعور و شخصیت ایرانیان نیست! به همین منظور با حجت‌الاسلام امیرعلی حسنلو مدیرگروه تاریخ و سیره مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات گفت‌وگو کردیم که مشروح آن در ادامه می‌آید:

*ابتدا به طور اجمالی به واکنش مردم ایران به حمله سپاه اسلام به کشورشان اشاره می‌کنید؟

-دلایل بسیاری بر این حقیقت تأکید دارد که نه تنها اعراب مسلمان در جریان فتح ایران، دست به کشتار و جنایت نزدند و آثار فرهنگی، دینی و ملی ایرانیان را از بین نبردند و اساساً جز با سپاه ساسانی وارد جنگ نشدند، بلکه مردم ایران، خود به سبب آشنایی با اسلام و بیزاری و نفرت از حکومت ساسانیان، به استقبال لشکر اسلام رفتند و دست کم، حکومت ساسانی را در برابر لشکر اسلام یاری نکردند، خدمات بی‌نظیر مسلمانان در آموختن، آموزیدن، تألیف و تصنیف علوم و معارف اسلامی و نیز بسط و گسترش و تبلیغ ارزش‌های اسلام نشان می‌دهد که ایرانیان با اختیار و از سرشوق و انگیزه‌های انسانی، اسلام را پذیرا شدند و به آن خدمت کردند، اسلام موجب شد ایرانیان از زیر بار ستم‌ها و تبعیض‌های ظالمانه پادشاهان ساسانی رها شده و استعداد‌های نهفته علمی و معنوی آنان شکوفا شود، چنان که ایرانیان نیز با قدرشناسی از نعمت اسلام، آن را در بستر فرهنگ توحیدی و انسانی خود پروریده و به اوج شکوفایی رساندند، آنچه در برخی کتاب‌ها درباره حمله اعراب مسلمان و جنایت‌های آنان به تصویر کشیده شده است، در اکثر موارد، دروغ‌های بی‌شرمانه‌ای است که دشمنان اسلام و ایران آن را ساخته و تبلیغ کرده‌اند. 

*خب! طبیعی‌تر این گونه به نظر می‌رسد که ایرانیان در برخورد اول به راحتی پذیرای اسلام نشدند؟

-فرهنگ هر جامعه، مجموعه‌اى از مؤلفه‌های عینى و ذهنى است که میراث نسل‌هاى متوالى و داراى عناصرى مانند علم و دین و... است، ابزارهاى مختلف آموزشى و تبلیغى در شکل‌گیرى و استمرار فرهنگ، نقش بازی می‌کنند،(1) انسان با ویژگى‌ها و احساسات خاص و پیچیده‌ای مانند حس برترى‌طلبی، کمال‌جویى، آزادى‌خواهى، سلطه‌گریزى و اختیار در فرآیند فرهنگ‌سازى نقش اول را ایفا می‌کند، اسلام و مسلمانی چیزی شبیه واکسن و یا جرعه آبی نیست که توسط یک فرد و در یک لحظه به حلقوم ایرانیان بریزند، هیچ کس نمی‌تواند ادعا کند که فلان شخص، اسلام را به ایران وارد کرد، بلکه مسلمانی ایرانیان امری فرهنگی و محصول قر‌ن‌ها تلاش و مجاهدت علمی و تبلیغی است؛ اتفاقاً حمله اعراب، این فرآیند را مقداری کند کرد و سبب شد ایرانیان قدری در برابر فرهنگ اسلامی مقاومت کنند، اما هنگامی که با آموزه‌های اسلام آشنا شدند، نه تنها دسته دسته به اسلام روی آوردند؛ بلکه خود مبلغ و ترویج‌گر آن شدند.

*آیا این دعوت از زمان خود پیامبر خاتم(ص) شروع شد؟!

-مطالعه سیره پیامبر(ص) نشان می‌دهد که تمام اقدامات ایشان براى گسترش اسلام، چه در خود حجاز و چه نسبت به کشورهای دیگر (جز موارد جنگ‌های دفاعی)، فرهنگى بوده است،(2) پیامبر اسلام(ص) بر اساس رسالت جهانى‌اش(3) به پادشاهان ایران، روم، حبشه و ... نامه نوشت و آن‌ها را به اسلام دعوت کرد، این رفتار پیامبر به خوبی حاکی از اعتقاد ایشان به برنامه فرهنگی برای گسترش اسلام است(4)، این گونه بود که پیامبر اکرم(ص) در مدت کوتاهى توانست با انقلاب فرهنگى، در یک جامعه جاهلى،(5) افرادى را تربیت کند که در راه گسترش اسلام جانفشانى کنند و به مراتب عالى معنوى نایل شوند، پس از رحلت پیامبر(ص)، مسلمین براى دفاع از کیان اسلام و نشر فرهنگ اسلامی به فراسوى جهان، مرزهاى جغرافیایى را در نوردیدند و زمینه‌هاى گسترش اسلام در ایران و دیگر کشورها را فراهم کردند.

*چه عواملی در گسترش اسلام در ایران مؤثر بوده است؟

-عوامل گسترش اسلام و پایدارى و بالندگى آن پس از گشوده شدن دروازه‌هاى ایران به روى اسلام را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

-شرایط اجتماعى، سیاسى و فرهنگى نامناسب ایران در دوره ساسانی سبب شد که مردم ایران به استقبال دین اسلام بروند و با اختیار خود مسلمان شوند، چنان که در بسیارى از شهرها، حاکمان بدون جنگ و درگیرى، به سبب عدم مقاومت مردم در مقابل سپاه اسلام، پرداخت جزیه را مى‌پذیرفتند و با سپاه اسلام صلح مى‌کردند.(6)

به اعتبار همین اسلام راستین، بر مبنا و محوریت اهل بیت(ع) بود که پس از نهضت امام حسین(ع)، بسیارى از ایرانیان(21) در سپاه مختار براى انتقام حضور داشتند(22) و این اندیشه را به ایران و فراسوى منطقه مرکزى، همچون خراسان و طبرستان (مازندران) و... بسط دادند و بنى‌عباس با زیرکى از همین موج، سود جست و امویان را برانداخت، پس از حضور امام هشتم(ع) و سایر سادات از خاندان پیامبر(ص) در خراسان، با عشق مردم ایران به خاندان نبوت، که چشمه جوشان اسلام ناب بودند، گسترش اسلام به اوج خود رسید و پیش از حضور امام هشتم(ع) که دوره اختناق امویان بود، ایران بهترین مأمن خاندان رسالت بود.

در دوره وقوع اختلاف و آشوب میان بنى‌امیه و بنى‌عباس که معاصر امام باقر و امام صادق(ع) بودند، رابطه ایرانیان با چشمه‌هاى زلال دین و دانش برقرار بود و خردمندان و اندیشمندان ایرانى پیام اسلام را مى‌گرفتند و در ایران به ترویج و بسط آن مى‌پرداختند و با اندیشه‌هاى انحرافى و اختلاف‌انگیز تزریق شده از سوى دستگاه اموى و ... مبارزه، و از عقاید راستین اسلام پاسدارى مى‌کردند و با شبهاتی که از سوى دستگاه حکومت، براى نابودى اسلام بر اصول اعتقادات و کلام الهى وارد مى‌شد، برخورد علمى مى‌کردند و به آن‌ها پاسخ مى‌دادند.(23)

*نتیجه‌گیری؟

-بنابراین یکی از مهم‌ترین عوامل پایدارى و گسترش اسلام در ایران، عشق و علاقه مردم ایران به اهل بیت(ع) است، چون در مناطقى که توسط امویان و عباسیان فتح شده بود، پس از انقراض حکومت آن‌ها اثرى از دین اسلام برجا نماند،(24) این خود بهترین دلیل بر ردّ نظریه «بسط و گسترش اسلام به زور شمشیر» است، چون هرگاه دین در قلوب مردم رسوخ کرد و جزئى از فرهنگ و زندگى آنان شد، هرگز رنگ نیستى و زوال نخواهد پذیرفت!

 

پی‌نوشت‌ها:

1- بروس کوئن، مبانى جامعه شناسى،تهران: انتشارات سمت، چاپ چهارم، 1372، ش، ص 59.   

2- ر.ک: ابن هشام، السیره النبویة، تهران، نشر اسلامیه، چاپ چهارم، 1368 ص 358؛  یعقوبى، تاریخ، ترجمه آیتى، تهران، انتشارات علمى فرهنگى، چاپ هفتم، 1374، ج 1، ص 442؛ آیتى، تاریخ پیامبر اسلام، تهران: دانشگاه، چاپ ششم، 1378ش، ص390 ؛ رسول جعفریان، تاریخ سیاسى اسلام، قم: انتشارات دلیل، چاپ دوم، 1382ش، ج 1، ص 91-377 و ص 430؛ پیامبر(ص) در مدینه اقلیت‌هاى دینى و اسراى مشرکین را در انتخاب پرداخت جزیه و قبول اسلام، آزاد مى‌گذاشت و... ؛ این‌ها بهترین دلیل بر به کار نگرفتن زور و استبداد در قبولاندن دین اسلام توسط پیامبر(ص) است.

3-اعراف/ 158، سباء/28، قلم، آیه 52، ...

4-على احمدى میانجى، مکاتیب الرسول، قم: یاسین، چاپ اول، 1363، ج 1، ص 30-90.

5- نهج‌البلاغه، خ 2، 93، 95، 192، درباره اخلاق تحسین برانگیز و حیرت‌آور پیامبر در تربیت اعراب جاهلی است.

6- عبدالحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران پس از اسلام، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم، 1371ش، ص 12 و 14.

7- همان، ص 380؛ گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه فخر داعى گیلانى، تهران: علمى، چاپ چهارم، 1334ش، ص 158.

8- على بن حسین مسعودى، مروج الذهب، ترجمه پاینده، تهران: علمى فرهنگى، چاپ چهارم، 1370ش، ج 1، ص 603-615.

9- عبدالحسین زرین کوب، همان، (چ سوم)، ص 535.

10- ابى جعفر محمد بن جریر طبرى، تاریخ الطبرى، ترجمه پاینده، تهران: اساطیر، چاپ چهارم، 1368ش، ج 4، ص 1436.

11- ویل دورانت، تاریخ تمدن، تهران: علمى فرهنگى، چاپ چهارم، ج 4، ص 188و 417 ـ 428.  

12- نهج‌الفصاحه، تهران: انتشارات جاویدان، اول، 1374ش، ص 649.

13- مشکور و رجب‌نیا، تاریخ سیاسى و اجتماعى ایران، اشکانیان،(تهران: دنیاى کتاب، چاپ سوم، 1374ش)، ص 64، 70، 102، 128 و 149؛ و حسن پیرنیا، ایران باستان، (تهران: دنیاى کتاب، چاپ اول، 1370ش)، ص 195 و 206.

14- زرین‌کوب، بامداد اسلام، (تهران: امیر کبیر، چاپ ششم، 1369ش)، ص 87، ویل دورانت، همان، ص 169 ـ 181؛ ر.ک: کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه ى رشید یاسمى، (تهران: دنیاى کتاب، چاپ نهم، 1374ش)، ص 138 و 638 ـ666.

15- ابراهیم حسن، تاریخ سیاسى اسلام، تهران، دنیاى کتاب، چ هشتم، 1378 ش، ص 25 ـ 244 و 268.

16- همان، ص 269.

17- محدث نورى، نفس الرحمان فى فضیلة السلمان، تهران: آفاق، چاپ اول، 1369ش)، ص 551.

18- یعقوبى، همان، ص 39 ـ 42: تبعیض خلیفه‌ى اول در تقسیم بیت‌المال که به اعراب پنج هزار درهم و به عجم‌هاى اهل ایران دو هزار درهم داد؛ محدث نورى، همان، ص 67؛ معاویه در نامه‌اى به ابن زیاد مى‌نویسد: درباره ایرانیان به سنت عمر عمل کن که هر یک از آن‌ها که مسلمان شد، خوارش کن و نگذار با عرب ازدواج کند و از عرب ارث ببرد، ولى عرب از آن‌ها ارث ببرد... از آن‌ها کار سخت بکش، در نماز نگذار از عرب جلوتر باشند و... عمر دیه موالى (ایرانیان) را نصف دیه عرب تعیین کرد....

19- همان، ص 358. عمر در نامه‌اى به سلمان نوشت: تو با کارهایت در مدائن ـ سلمان تواضع داشت و با مردم مهربان بود و... ـ سلطنت را تضعیف کرده‌اى! سلمان در جواب نوشت: تو مى‌دانى که پیامبر(ص) نیز با مردم الفت داشت... ر.ک: همان، ص 527 و سید على خان شیرازى، الدرجات الرفیعه، (قم: نشر بصیرتى 1397ش)، ص 215؛ سلمان براى استاندارى مدائن از امیر مؤمنان اجازه گرفت.

20- احمد کسروى، در پیرامون تاریخ، تصحیح عزیز علیزاده، (انتشارات فردوس، 1377ش)، ص.

21- سیداحمدرضا خضرى، تاریخ خلافت عباسى از آغاز تا پایان آل بویه، (تهران: انتشارات سمت، چاپ اول، 1378ش)، ص 3 ـ 15.

22- رسول جعفریان، تاریخ تشیع،(تهران: سازمان تبلیغات، چاپ سوم، 1371ش)، ص 68.

23- شیخ مفید، ارشاد، (قم: آل البیت، چاپ اول، 1413ق)، ج 2، ص 160 ـ 330; سید احمدرضا خضرى، ص 34; سید حسین محمد جعفرى، تشیع در مسیر تاریخ، (تهران: نشر فرهنگ، چاپ هفتم، 1373ش)، ص 290 و 302.

24- گوستاولوبون، همان، ص 165 ـ 167 که اشاره به اخراج مسلمین از جزیره سیسیل و... مى‌کند.